Zergatik “Ni Naiz” eta “Nik duT”? (Baltza eta tradizio indoeuroparra)

Zergatik “Ni Naiz”, “Ni Nintzen”, “Nik (ba)Nu”… baina “Nik duT“? Zer dela eta komunztadura falta azkenean (NT) eta ez gainontzeko guztietan (NN)? Hau bezalako zenbait gertaera morfologikoak aztertzen ditu Jon Baltzak (2000), eta ondorioa ez da nolanahikoa. Jatorria ez-indoeuroparra duten hizkuntzetan eta, zehazki, euskaran, deixi berezi bat erabiltzen da, alegia, ni-a, hi-a, orain-a eta hemen-a bizitzeko eta adierazteko modu berezi bat.

Afera honi ongi eta ganoraz atxikitzeko, aldez aurretik zenbait konzeptu gogora ekartzea beharrezkoa da. Lehendabizi, Baltzak “mundua”, “mitoa” eta “deixia” bezalako terminoak erabiltzen dituenean zer esan nahi duen aztertuko dut. Gero, euskararen gertaera morfologiko bat aipatuko dut. Ondoren, gertaera honi buruz Baltzak ematen duen interpretazio mito-deiktikoa deskribatuko dut. Bukatzeko, gertaeraren beste ondorio batzuk aipatuko ditut, filosofia eta izaera subjektiboarekin zer ikusia dutenak.

Zer da mundua?

Baltzaren mundu konzeptua greziartarrena da: mundua κόσμος (kósmos) da, hau da, antolatze edo ordenatze bat. Baina antolatze horretara hurbiltzeko bi modu ditugu.

• Bata, dei egitearena edo aipatzearena: deitzen den mundua (“mundo DE que se habla”).
• Bestea, bizitzearena edo sentitzearena (baina aipatzen ez dena): bizi den mundua (“mundo EN que se habla“).

Bizi den mundua arras iheskorra da. Aipatu bezain agudo, desagertzen da, hau da, deitzen den munduarekin nahasten da. Hortaz, nola hitz egin deigaitza denari buruz? Zer esan esanezinari buruz? Baltzak bide baten alde egiten du: hizkuntza eta mitoa uztartzen den eremuan dago gakoa.

Zer da mitoa?

Mitoa munduan egoteko, sentitzeko eta bizitzeko modu partekatu bat da. Sentitzeko modu bat denez, mitoa zentzuan oinarritzen da (zientzia, ordea, pentsatzekoa denez, esanahian oinarritzen da).

Kontuan hartu mito konzeptu honen arabera, mitoa eta pentsamenduaren artean ez dagoela mugarri argirik. Altzairuak iluntasunean haztakatuz aurkitzen dira. Mitoaren arrastoak hizkuntzan aurkitzen dira, baina ez dira beti esplizituki aipatzen. Filologo eta filosofoen ardura zera da, arrasto horiek identifikatzea, agerian uztea. Baltzaren erronka da pentsamenduari eragiten dioten arrasto indoeuroparrak eta ez-indoeuroparrak identifikatzea.

Identifikazio lan hortan deixia biziki inportantea da.

Zer da deixia?

Baltzak darabilen deixia konzeptua aski estandarra da: deixia mintzatzailearen deiera ez-finkoa da, mintzatzaile baten mintza-puntuaren arabera, edozein momentutan, aldatzen dena. “Ni”, “hau”, “hemen” edo “orain” termino deiktikoak dira. Termino deiktikoek ez dute esanahi finkorik (2000: 19). Mintzatzailea nor den eta non dagoen arabera gorpuzten dira. Horrela hartzen dute bere esanahia.

Termino deiktikoak (“ni”, “orain”, “hau”, “lehen”) garrantzitsuak dira bizi den mundua nolakoa den aztertzean. Alde batetik, termino ez-deiktikoak (“larrosa”, “eskua”, “mendia”) ez bezala, termino deiktikoen pisua —hein handi batean— mintzatzailearengan datza, hau da, aipatzen ez den horrengan. Aldi berean, deixia ez da bukatzen termino deiktikoetan. Alta, deixia sintaxian ere agertzen zaigu, askotan oso agerikoa ez bada ere. Hau azalarazten ahaleginduko da Baltza.

Gertaera morfologiko bat: ergatiboa eta komunztadura berezi bat

Eskorta indoeuroparretatik euskara bereizten duen lehendabiziko gertaera morfologikoa ergatiboan datza. Hizkuntza protoindoeuroparrak honako eskema hau du aktiboan, lehendabiziko hiru pertsonentzako aditz-bukaeretan (ikus Villar 1991: 271 eta Gamkrelidze & Ivanov 1995: 283)

Jatorri indoeuroparra duten hizkuntzetan (greziera eta latinera kasu), hala nola, honako eskema honi eusten diote.¹ Adibidez, hau da aitzinako grezieran, εἶναι (eînai, “izan”) aditzaren deklinazioa orain aldian:

Adituek diotenari jarraiki eskema hau onartzen badugu, bi gauza ondoriozta ditzakegu. Batetik, -m- lexemak 1. pertsona markatzen duela beti, hau da, orain aldian eta lehen aldian. Bestetik, -i atzizkiak oraina markatzen duela.

Euskeran, nominatiboan, honako eskema hau aurkitzen dugu:

Hortaz, komunztadura mantentzen da pertsona markatu ahal izateko. Hau da, n- aurrizkia beti agertzen da 1. pertsona (eta berdin-berdin h- aurrizkia eta bigarren pertsonarekin), bai orain aldian, bai lehen aldian, bai baldintzazkoan.

Ergatiboan, berriz, gauzak aldatzen dira. Aldaketa txikia da, baina nabarmena. Orain aldian besterik ez da agertzen.

Horra! Ergatiboan eta orain aldian 1. eta 2. pertsona markatzeko modua aldatzen da. Forma berri bat agertzen zaigu, -t eta -k/-n duena. Euskarak erregulartasun maila handi bat du. Salbuespen hau azaldu behar da.

Mito-deixiaren interpretazioa

Baltzaren ustez, ergatiboaren orain aldian gertatzen den salbuespen honek adierazten du munduan egoteko/bizitzeko modu berezi bat. Modu honetan aktibotasuna eta oraingotasuna, biak batera (eta ez bereizirik), markatzen dira. Goazen Baltzaren argumentua zehaztera:

1. Munduan era pasiboan (nominatiboan) egotearen deixiak beti mantentzen du komunztadura, berdin du lehen aldian, orain aldian edo baldintzazkoan izan (hizkuntza indoeuroparren antza). Kasu horietan guztietan ni-a (eta hi-a) aipatzekoa da.
2. Munduan era aktiboan (ergatiboan) egon izanaren (lehen aldiko) deixiak komunztadura mantentzen du. Hantxe ez dago erabateko segurtasunik edo, akaso, munduan egoteak bizitasun gutxiago du. Nik-a aipatzekoa da.
3. Alta, modu aktiboan (ergatiboan) eta orain aldian markatzeko deixia (eta komunztadura) oso bestelakoa da. Ematen du egoeraren bizitasuna ezberdina dela. Handiagoa, apika.
4. Hortaz, ni-ak bere buruarekiko (eta hi-ak bere buruarekiko) duen identitatearen jarraitutasuna urratzen da. Bi kasutan ez da ni bera (ez da hi bera), deixi bera ez baita.
5. Bi kasutan bizi den mundua ezberdina da, edo bizitasun gradoa ezberdina da, behintzat.
6. Hizkuntzak (euskarak) islatzen du desberdintasuna markatzeko behar hori.

Guzti honen ondorioak ez dira makalak. Har ditzagun bi adiera hauek:

• Nik pentsatzen dut
• Nik pentsatu nuen, ni egon nintzen, ni naiz

Bietan, ni-a ez da gauza bera. Edo beste modu batez esanda, ni-aren jarraitutasuna, euskeran —eta jatorri indoeuroparra duten hizkuntzek iradokitzen duten kontran— dudan jarri behar da. Euskaran, bizi den mundua ezberdina da. Mito-deixiak islatzen du desberdintasun hori.

Zenbait ondorio filosofiko

Ondorio filologiko eta filosofiko mordo bat dakar aurrekoak. Hasiko naiz xumetatik latzenera:

• Je pense itzultzeko bi aukera badira: (1) “nik pentsatzen dut” edo (2) “ni pentsatzen ari naiz”. Gertaera morfologikoak beste argumentu bat ematen du lehendabiziko aukeraren alde egiteko. “Ni pentsatzen ari naiz” horretan agertzen den ni-a aipatzekoa da. Bizitasun gutxikoa da.
• Ulergarria da ni-a substantzia gixa hartzeko joera jatorri indoeuroparra duten hizkuntzetan egindako filosofian, esaterako, Descartesen cogitoan (kontuan izan Descartesek frantsesez eta latineraz egiten zuen filosofia).
• Kontzientziaz solastean bi izaera fenomeniko aipatzen dira: izaera subjektiboa eta izaera kualitatiboa. Hona hemen aurkikuntza: izaera subjektiboaren unitatea/identitatea ezin da ziurtatu. Ezin da segurutzat hartu.
• Izaera subjektibo aktibo/oraingoa agertzen da, beste izaera subjektiboen artean, hizkuntzak markatzen duena, deixi berezi baten bidez.
• Kontuz  λóγος, εἶναι eta horrelako hitz pottoloak aipatzeko momentuan. Λóγος arrazoia da. Baina hitza ere bada. Eta Grezia klasikoaren hitza aitzinako greziera da. Hizkuntzak pentsamenduari eragiten bide dio.
• Esaterako, εἶναι aditza polisemia handiko hitza da aitzineko grezieran. Agian horrexegatik ematen da mendebaldeko filosofian izatea eta ontologiaren kezka etengabe bat. Horixe bera da Benveniste (1995: VI) eta Whorf (1956) hizkuntzalarien iritzia. Beste motako hizkuntzetan zer gertatzen den ikustea beti komenigarria da.
• Bukatzeko, caveat bat, demostratzeke doana. Ideia baten unibertsaltasuna probatzeko, hizkuntza ezberdinetan itzultzen saiatzea komeni da. Horixe da Zabaletaren Ukoreka, edota Segurolaren ugaraxoaren triskea lako ibilkera. Harriz harri. Hizkuntzaz hizkuntza. Etimologia ez da beti bide onena. Sintaxia ere ez, bat eta bakarra bada. Horren adibidea da Baltzaren “Un escorpión en su madriguera”.

1. Izan ere, desinetzia hauek definitzeko, hizkuntzariek erabili zuten erreferentzia nagusia aitzinako greziera izan zen. Hortaz, ez da batere harritzekoa aitzineko grezierak desinentzia hau jarraitzea. Horri buruz gehiago, esandako aipamenan (Villar 1991: 271). ↩︎